به نام خداوند بخشنده مهربان
ماه رمضان ماهی است که در آن قرآن نازل شد، به عنوان راهنمایی برای مردم، با دلایل روشن که هدایت می‌کنند و میان حق و باطل تمایز قائل می‌شوند.
قرآن ۲:۱۸۵
نقطه اول
روزه در ماه رمضان یکی از اولین ارکان پنج‌گانه اسلام است. همچنین، یکی از عالی‌ترین نشانه‌های اسلام به شمار می‌رود.
در اینجا چندین حکمت روزه در ماه رمضان بیان می‌شود:
روزه دارای حکمت‌هایی در ارتباط با ربوبیت خدای متعال، زندگی انسان، زندگی اجتماعی او، زندگی شخصی او، تربیت نفس و شکرگزاری برای نعمت‌های الهی است.
یکی از حکمت‌های فراوان روزه از نظر ربوبیت خدای متعال این است:
خدای متعال سطح زمین را به‌عنوان سفره‌ای از نعمت‌ها آفرید. و از آنجا که او تمامی نعمت‌هایش را بر این سفره به گونه‌ای چیده که می‌فرماید: “و از جایی که گمان نمی‌برد، به او روزی می‌رساند” (قرآن ۶۵:۳)، در این حالت ربوبیت کامل، مهربانی و رحمت خود را آشکار می‌سازد. اما در پس پرده غفلت و در حصار اسباب، انسان‌ها حقیقت این امر را به‌طور کامل درک نمی‌کنند و گاهی آن را به فراموشی می‌سپارند.
در ماه رمضان، اهل ایمان ناگهان همچون یک سپاه منظم می‌شوند. گویی به ضیافت پادشاه ازلی دعوت شده‌اند و در نزدیکی غروب منتظر فرمان “بفرمایید میل کنید” هستند. آنان به این رحمت کریمانه، باشکوه و گسترده با اطاعتی بزرگ، باعظمت و منظم پاسخ می‌دهند.
آیا کسانی که در چنین بندگی والایی و شرف سخاوت شرکت نمی‌کنند، شایسته نام “انسان” هستند؟
نقطه دوم
از آنجا که روزه در ماه مبارک رمضان نوعی شکرگزاری برای نعمت‌های بی‌کران خدای متعال است، یکی از حکمت‌های فراوان آن این است:
همان‌طور که در “کلمه اول” گفته شده، غذایی که توسط خدمتکاری از آشپزخانه یک سلطان آورده می‌شود، قیمتی دارد. درست همان‌طور که نهایت نادانی است که به کسی که سینی غذا را حمل می‌کند انعام داده شود، اما اهداکننده اصلی مورد توجه قرار نگیرد و گمان شود که این نعمت‌های ارزشمند بی‌بها هستند، خدای متعال نعمت‌های بی‌کران خود را بر چهره زمین برای انسان‌ها آشکار ساخته است. در مقابل، او شکرگزاری را به‌عنوان بهای این نعمت‌ها می‌خواهد.
علت‌های ظاهری و صاحبان این نعمت‌ها همانند خدمتکارانی هستند که سینی غذا را حمل می‌کنند. ما به آن‌ها بهایی مشخص می‌پردازیم و از آن‌ها قدردانی می‌کنیم. حتی بیش از آنچه که مستحق هستند، به آن‌ها احترام و سپاسگزاری می‌کنیم. اما صاحب حقیقی این نعمت‌ها به‌مراتب بیش از این اسباب ظاهری، شایسته شکرگزاری است.
شکرگزاری او به این معناست که این نعمت‌ها را مستقیماً از جانب او بدانیم، ارزش آن‌ها را درک کنیم و نیاز خود را نسبت به آن‌ها احساس کنیم.
روزه در ماه رمضان کلید شکرگزاری واقعی، صادقانه، بزرگ و جهانی است. زیرا بیشتر انسان‌ها زمانی که مجبور به گرسنگی نیستند، ارزش بسیاری از نعمت‌ها را درک نمی‌کنند. یک تکه نان خشک برای انسانی که سیر است، به‌ویژه اگر ثروتمند باشد، ارزشی ندارد. اما حس چشایی گواهی می‌دهد که همان نان خشک در هنگام افطار برای یک مؤمن نعمتی بس گران‌بهاست.
هر فردی، از سلطان گرفته تا فقیرترین فقیران، با درک ارزش این نعمت‌ها در ماه رمضان، نوعی شکرگزاری روحانی را تجربه می‌کند.
و همچنین، چون در طول روز از خوردن منع شده است، با خود می‌گوید:
“این نعمت‌ها متعلق به من نیستند. من آزاد نیستم که آن‌ها را بخورم، زیرا آن‌ها ملک دیگری و هدیه‌ای از جانب او هستند. من منتظر فرمان او هستم.”
او نعمت را به‌عنوان نعمت می‌شناسد و سپاسگزاری روحانی به جا می‌آورد.
به این ترتیب، روزه به روش‌های گوناگون، کلید شکرگزاری واقعی است که وظیفه حقیقی انسان محسوب می‌شود.
نقطه سوم
روزه یکی از جنبه‌های بسیار مهم زندگی اجتماعی انسان است. یکی از حکمت‌های آن این است:
انسان‌ها از نظر معیشت به اشکال گوناگونی آفریده شده‌اند. به دلیل این تفاوت، خدای متعال ثروتمندان را به کمک به فقرا دعوت می‌کند. از سوی دیگر، ثروتمندان با دیدن رنج و مشقت فقرا و تجربه گرسنگی روزه، می‌توانند گرسنگی فقرا را به‌طور کامل احساس کنند.
اگر روزه وجود نداشت، ممکن بود بسیاری از ثروتمندان دچار خودخواهی شوند و متوجه نشوند که گرسنگی و فقر تا چه اندازه سخت و بی‌رحم است و چقدر نیاز به شفقت و مهربانی دارند.
از این منظر، شفقت نسبت به همنوعان، پایه و اساس شکرگزاری حقیقی است. هر فردی، به هر حال، می‌تواند کسی را پیدا کند که از او فقیرتر باشد. او موظف است نسبت به او مهربانی و شفقت داشته باشد.
اگر فردی خودش را مجبور به گرسنگی نکند، نمی‌تواند آن لطف و کمک مورد انتظار را که باید از روی شفقت انجام دهد، به‌طور کامل ادا کند. حتی اگر هم کمک کند، کامل نخواهد بود، زیرا خود او این حالت را در جانش احساس نمی‌کند.
نقطه چهارم
روزه در ماه رمضان زمانی برای تربیت نفس است. یکی از حکمت‌های فراوان آن این است:
نفس، خود را آزاد و مستقل می‌پندارد. حتی تمایل به نوعی ربوبیت خیالی و حرکت خودسرانه دارد. نمی‌خواهد فکر کند که با نعمت‌های بی‌کران الهی تربیت شده است. به‌ویژه اگر در دنیا ثروت و قدرتی داشته باشد و غفلت نیز او را همراهی کند، نعمت‌های خداوند را همچون یک حیوان یا دزدی که بدون قدردانی چیزی را می‌بلعد، مصرف می‌کند.
اما در رمضان، نفس هر کسی، از ثروتمندترین تا فقیرترین فرد، درمی‌یابد که نه ارباب است، بلکه بنده‌ای بیش نیست؛ نه آزاد است، بلکه خدمت‌گزار است.
اگر به او فرمان داده نشود، حتی ساده‌ترین و راحت‌ترین کارها را نیز نمی‌تواند انجام دهد، حتی قادر به دراز کردن دست خود به‌سوی آب هم نیست.
بدین ترتیب، ربوبیت خیالی نفس در هم شکسته می‌شود و او سر تسلیم فرود می‌آورد و وارد مقام شکرگزاری می‌شود، که در واقع وظیفه حقیقی اوست.
نقطه پنجم
یکی از حکمت‌های فراوان روزه در ماه مبارک رمضان، از نظر تأثیر آن بر تزکیه نفس و ترک اعمال سرکشانه آن، به این شرح است:
نفس انسان در حالت غفلت، خود را فراموش می‌کند. نه می‌خواهد ضعف بی‌پایان، فقر نامحدود و نقص عظیمی را که در ذاتش نهفته است، ببیند و نه توانایی دیدن آن را دارد.
او به این نمی‌اندیشد که چقدر ضعیف، فناپذیر و در معرض بلاهاست و اینکه چیزی جز گوشت و استخوانی زودگذر و متلاشی‌شونده نیست. گویی که بدنی از آهن دارد، به دنیا هجوم می‌آورد، چنان که گمان می‌کند جاودانه است و به‌طور کامل از محدودیت‌های خود غافل می‌شود.
او با حرص و طمع فراوان، خود را در دنیا می‌اندازد و با دلبستگی و محبت شدید، به هر چیز لذیذ و سودمند وابسته می‌شود. افزون بر این، خالق خود را که او را با رحمتی کامل پرورش داده، فراموش می‌کند. او درباره هدف نهایی زندگی‌اش یا آخرت خود تأمل نمی‌کند، بلکه در تاریکی صفات اخلاقی ناپسند سرگردان می‌شود.
اما روزه در ماه مبارک رمضان حتی غافل‌ترین و سرکش‌ترین افراد را به ضعف، ناتوانی و فقرشان آگاه می‌سازد.
آن‌ها از طریق گرسنگی به معده خود توجه می‌کنند و نیازهای درونی آن را درک می‌کنند. بدن ناتوانشان به یاد می‌آورد که چقدر ضعیف است و درمی‌یابد که تا چه حد نیازمند رحمت و شفقت است.
نفس، تکبر فرعونی خود را رها می‌کند و با احساس کامل ضعف و فقر، میل به پناه بردن به درگاه الهی را در خود حس می‌کند و با دستی از شکرگزاری روحانی، در صدد آن برمی‌آید که درِ رحمت الهی را بکوبد، اگر که غفلت قلبش را فاسد نکرده باشد.
نقطه ششم
رمضان آغاز نزول قرآن حکیم است. یکی از حکمت‌های فراوان این ماه مبارک این است که مهم‌ترین زمان برای نزول قرآن کریم بوده است:
چون قرآن کریم در ماه رمضان نازل شد، پس با یادآوری زمان نزول آن و به‌منظور دریافت این خطاب آسمانی با زیبایی و آمادگی، لازم است که انسان در این ماه مبارک خود را از شهوات نفس و مشغولیات دنیوی پاک کند، از خوردن و آشامیدن امتناع ورزد، و به این ترتیب، حالتی شبیه به طهارت فرشتگان پیدا کند.
به نوعی، باید قرآن را چنان بخواند و بشنود که گویی تازه نازل شده است و خطاب‌های الهی را در آن چنان تجربه کند که گویی در همان لحظه نزول آن‌ها را می‌شنود. باید این خطاب را چنان گوش دهد که گویی مستقیم از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می‌شنود، یا شاید از فرشته وحی، جبرئیل (علیه‌السلام)، و یا حتی از ذات اقدس الهی.
بدین ترتیب، انسان ممکن است به حالتی مقدس دست یابد. افزون بر این، وقتی به‌عنوان مترجم این پیام عمل کرده و آن را به دیگران منتقل می‌کند، به نوعی حکمت نزول قرآن را نیز به نمایش می‌گذارد.
آری، در رمضان، جهان اسلام گویی به مسجدی عظیم تبدیل می‌شود؛ مسجدی که در گوشه‌های آن، میلیون‌ها حافظ قرآن، این خطاب آسمانی را به گوش جهانیان می‌رسانند.
در هر رمضان، آیه “شهر رمضان الذی أنزل فیه القرآن” (بقره: ۱۸۵) به‌صورت نورانی و درخشانی نمایان می‌شود و ثابت می‌کند که رمضان ماه قرآن است.
اعضای این جماعت عظیم، برخی با احترام به حافظان قرآن گوش می‌سپارند، در حالی که برخی دیگر، آن را برای خود تلاوت می‌کنند.
همان‌گونه که در یک مسجد مقدس، خوردن و آشامیدن و پیروی از هوس‌های نفس امری زشت و ناپسند است و مورد نفرت روحانی جماعت حاضر در آن مسجد قرار می‌گیرد، به همین صورت، کسانی که با روزه‌داران رمضان مخالفت می‌کنند، هدف نفرت معنوی و ملامت از سوی تمامی امت اسلامی قرار می‌گیرند.
نقطه هفتم
یکی از حکمت‌های فراوان روزه در ماه رمضان، از منظر توجه به کسب و کار انسان در این دنیا برای آخرت، به این شرح است:
پاداش اعمال نیک در ماه رمضان هزار برابر است. هر حرف از قرآن کریم، طبق حدیث شریف، ده پاداش دارد؛ به‌عنوان ده عمل نیکو شمرده می‌شود و ده میوه از بهشت را به ارمغان می‌آورد.
اما در ماه مبارک رمضان، هر حرف از قرآن تنها ده برابر نیست، بلکه هزار برابر پاداش دارد. و هر حرف از آیاتی مانند آیت‌الکرسی (بقره ۲:۲۵۵) هزاران برابر ثواب دارد، و در جمعه‌های رمضان، این پاداش حتی بیشتر است. و در لیلةالقدر، هر حرف به‌اندازه سی هزار حسنه محاسبه می‌شود.
در حقیقت، هر حرف از قرآن حکیم، که سی هزار میوه جاودانه به بار می‌آورد، همچون درخت نورانی طوبی می‌شود که میلیون‌ها میوه ابدی را در ماه مبارک رمضان به مؤمنان عطا می‌کند.
بیایید، نظاره کنید و درباره این تجارت مقدس، جاودانه و سودآور بیندیشید و درک کنید که چه زیان بزرگی نصیب کسانی می‌شود که ارزش این حروف را نمی‌دانند.
در واقع، ماه مبارک رمضان، بازاری بسیار سودآور برای تجارت آخرت است. زمینی بی‌نهایت حاصلخیز برای برداشت معنوی است و همچون باران‌های بهاری، موجب رشد اعمال نیک می‌شود. رمضان به‌عنوان درخشان‌ترین و مقدس‌ترین جشن عبادت انسان شناخته می‌شود، که در آن تسلیم خود را در برابر ربوبیت الهی به نمایش می‌گذارد.
ازاین‌رو، برای اینکه از نیازهای حیوانی نفس، مانند خوردن و آشامیدن، و از خواسته‌های بیهوده و هوس‌آلود دور بماند، انسان موظف به روزه گرفتن شده است. گویی او با روزه گرفتن، به‌طور موقت از صفات حیوانی فراتر می‌رود، از جذابیت‌های دنیوی فاصله می‌گیرد، به حالت فرشتگان نزدیک می‌شود، وارد تجارت آخرت می‌شود، و با روزه، خود را به حالت معنوی و اخروی نزدیک‌تر می‌کند. روزه او، به نوعی، بازتابی از جاودانگی الهی (صمدیت) است.
به‌راستی، ماه مبارک رمضان، در این دنیای گذرا، در میان این عمر کوتاه و فانی، زندگی‌ای ابدی و پایدار را در بر می‌گیرد و اعطا می‌کند. آری، تنها یک رمضان می‌تواند ثمره‌ای برابر با هشتاد سال زندگی پربرکت داشته باشد.
اما لیلةالقدر، همان‌طور که در متن صریح قرآن آمده است، “بهتر از هزار ماه است” (قدر ۳)، و این حقیقت، گواه قطعی بر عظمت آن است. در واقع، درخشان‌ترین شب در این زندگی دنیوی تاریک، لیلةالقدر در ماه رمضان است.
بله، همان‌گونه که یک پادشاه، در دوران سلطنتش، ممکن است هر ساله روزهایی را به‌عنوان جشن اعلام کند، خواه به مناسبت نشستن بر تخت سلطنت یا از طریق نمایش عظمت پادشاهی‌اش، و در آن روز، با قوانین عمومی رفتار نکند، بلکه با عنایات خاص خود، درهای دربارش را به روی مردم بگشاید، توجه ویژه‌ای به آنان داشته باشد و عطایای ویژه‌ای را نصیب افراد وفادار و شایسته کند، سلطان ازل و ابد، پادشاه جلال و جبروت، پروردگار جهانیان، که اداره‌کننده هجده هزار عالم است، قرآن کریم، والاترین فرمان خود را در ماه مبارک رمضان نازل کرد.
بنابراین، رمضان به‌عنوان جشنی الهی، تجلی ربوبیت و محفلی روحانی، کاملاً با حکمت الهی هماهنگ است.
و ازآنجاکه رمضان چنین جشنی است، روزه نیز واجب شده تا انسان‌ها را از سرگرمی‌های پست و حیوانی دور کند.
کمال این روزه تنها در امساک از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه شامل روزه تمام اعضای بدن نیز هست—مانند چشم، گوش، قلب، خیال و عقل.
یعنی پرهیز از بیهودگی و سرگرمی‌های دنیوی و سوق دادن هر عضو به عبادت مخصوص خودش. برای مثال، روزه زبان، یعنی پرهیز از دروغ، غیبت و سخنان زشت، و مشغول کردن آن به تلاوت قرآن، ذکر، تسبیح، صلوات و استغفار.
همچنین، بازداشتن چشم از نگاه به حرام و گوش از شنیدن آنچه ناپسند است، و درعوض، معطوف کردن نگاه به تفکر و گوش به شنیدن حقیقت و قرآن—این‌گونه می‌توان تمام اعضای بدن را به نوعی روزه‌داری واداشت.
و از آنجا که معده، بزرگ‌ترین “کارخانه” بدن است، اگر از طریق روزه استراحت داده شود، پیروی سایر اعضای بدن از آن، آسان‌تر می‌شود.
نقطه هشتم
یکی از حکمت‌های فراوان ماه مبارک رمضان، از نظر تأثیر آن بر زندگی شخصی انسان، به این شرح است:
روزه یکی از مهم‌ترین انواع دارو، هم از نظر مادی و هم از نظر معنوی است. همچنین، نوعی رژیم درمانی محسوب می‌شود، به‌گونه‌ای که وقتی انسان در خوردن و آشامیدن مطابق با خواهش‌های نفس خود عمل می‌کند، نه‌تنها به زندگی مادی و جسمانی خود آسیب می‌زند، بلکه با مصرف هر چیزی که بر سر راهش قرار می‌گیرد، بدون تمایز بین حلال و حرام، زندگی معنوی خود را نیز مسموم می‌کند.
علاوه بر این، پیروی از خواسته‌های قلب و روح، برای نفس دشوار است، زیرا با تکبر و سرکشی، کنترل امور را به دست می‌گیرد. انسان نمی‌تواند آن را تحت فرمان خود درآورد، بلکه این نفس است که سوار بر او می‌شود و او را هدایت می‌کند.
اما در رمضان، از طریق روزه، انسان به نوعی رژیم غذایی روحانی عادت می‌کند، تمرین زهد و پرهیزگاری را می‌آموزد و اطاعت از دستورات را فرا می‌گیرد.
معده ضعیف و ناتوان، زمانی که قبل از هضم غذا با خوراک انباشته نشود، بیمار نمی‌شود. همچنین، با ترک کردن حلال از روی اطاعت، توانایی شنیدن فرمان عقل و شریعت را برای پرهیز از حرام به دست می‌آورد. او سعی می‌کند تا زندگی معنوی خود را دچار فساد نکند.
بیشتر مردم غالباً دچار گرسنگی می‌شوند. گرسنگی، که انسان را به صبر و بردباری تمرین می‌دهد، خود نیازمند تمرین است. روزه در ماه مبارک رمضان، که پانزده ساعت یا بیست‌وچهار ساعت (بدون سحری) طول می‌کشد، دوره‌ای از تحمل گرسنگی، تمرین، ریاضت و صبر است. بنابراین، درمان بی‌صبری و کم‌تحملی که مصیبت‌های بشریت را دوچندان می‌کند، همان روزه است.
افزون بر این، کارخانه معده خادمان زیادی دارد و اعضای زیادی از بدن به آن وابسته‌اند. اگر نفس در طول روزهای این ماه موقت (رمضان) فعالیت‌های خود را متوقف نکند، باعث می‌شود خادمان این کارخانه و سایر دستگاه‌های بدن وظایف اصلی خود را فراموش کنند، آن‌ها را به خود مشغول سازد و تحت سلطه خود درآورد.
این وضعیت، سایر اعضای بدن را با سر و صدای کارخانه مادی و دودهای ناشی از آن مشغول می‌کند و پیوسته توجه آن‌ها را به خود جلب می‌نماید. این مشغولیت، آن‌ها را از انجام وظایف مقدسشان بازمی‌دارد.
به همین دلیل، بسیاری از اولیای الهی در طول زندگی خود، با کم‌خوری و کم‌نوشی تمرین کرده‌اند تا به کمالات معنوی دست یابند.
اما در ماه مبارک رمضان، با روزه گرفتن، این کارخانه جسمانی درمی‌یابد که تنها برای خود به‌وجود نیامده است. سایر اعضای بدن نیز، به‌جای مشغول شدن در لذت‌های دنیوی، در رمضان لذت‌های معنوی و روحانی را تجربه می‌کنند و توجه خود را به آن‌ها معطوف می‌دارند.
از همین رو، در ماه رمضان، مؤمنان، برحسب درجات خود، به انوار، برکات و لذت‌های معنوی متفاوتی دست می‌یابند. قلب و روح، عقل و لطایف باطنی مانند سِرّ، از طریق روزه در این ماه مبارک، پیشرفت‌های بزرگی را تجربه می‌کنند.
و با وجود فریادهای معده، آن‌ها با لبخندی معصومانه، از درون رضایت و آرامش را احساس می‌کنند.
نقطه نهم
